Yazar: Lava Naz Bağdu
Başta çocuklar olmak üzere hepimiz, bir parkta veya tarlada yoncalar arasında dolaşırken doğada son derece nadir bulunan ve halk arasında “şans getirdiğine” inanılan dört yapraklı yoncalardan aramışızdır. Bulanlarımızın ise kendini “şanslı” olarak değerlendirmesi pek de yanlış sayılmaz. Bu yazıda, yoncaların yaprak sayısındaki farklılığın arkasındaki bilim ve özellikle İrlanda kültürü üzerinde bıraktığı etki ele alınacaktır.
Yonca Nedir?
Yonca, Fabaceae bezelye familyasının Trifolium cinsine sahip otsu, baklagil bitkilerin ortak adıdır. Tipik olarak üç yaprakçığa sahip küçük kırmızı, mor, beyaz veya sarı çiçekler; yoğun ve sivri uçlarla tasvir edilmektedir. Bu cinsin 300’den fazla türü bulunmaktadır. Başta Güneydoğu Asya, Avusturalya, Afrika ve Güney Amerika olmak üzere dünyanın çoğu ılıman ve subtropikal bölgesinde kozmopolit bir dağılıma sahip şekilde bulunmaktadır (Britannica, 2023; New World Encyclopedia, 2023).
Dört Yapraklı Yonca Nasıl Oluşur?
Dört yapraklı yonca doğada nadir bulunan bir fenomen olarak kabul edilmektedir. Bu sayı net olarak belirlenemese de her 5.000 yonca bitkisinden sadece 1 tanesinin dört yapraklı olduğu tahmin edilmektedir. Yonca bitkisinin yaprak sayısını belirleyen faktörler karmaşık olabilmektedir. Genelllikle bu tür özellikler poligenik olmaktadır yani birden fazla gen tarafından kontrol edilmektedir. Örneğin, standart beyaz yonca (Trifolium repens), her hücrede genomun dört tam kopyasını içeren bir tetraploiddir. Daha da karmaşık hale getirmek için, beyaz yonca bir allo tetrapoliddir; T.occidentale ve T.pallescens isminde, binlerce yıl önce melezleşen iki farklı yoncanın genomlarını içermektedir. Ortaya çıkan Trifolium repens, atalarından farklı olarak çok çeşitli ortamlara ayak uydurarak büyümeyi başarmıştır. Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’ya yayılarak büyüyen bu tür, artık dünya çapında da bulunmaktadır (Ell, B., 2022).
(academic.oup.com, 2019)
Figür 1: Beyaz yonca ( T. repens ), Avrupa ve Asya'da yaygın olarak bulunur (koyu yeşil) ve dünya çapında tanıtılmıştır (açık yeşil). Buna karşılık, diploid atalarının mevcut akrabaları olan T. occidentale (mavi) ve T. pallescens (turuncu), çok sınırlı bir aralık gösterir ( Griffiths, A. G., vd., 2019).
Her ne kadar karmaşık bir durum olarak belirtilse de, dört yapraklı yoncaların ortaya çıkmasının, genellikle bir mutasyon sonucunda gerçekleştiği bilinmektedir. Mutasyonlar, genetik materyalin değişmesine neden olan rastgele olaylardır. İşte tam da bu nokta, işlerin ilginçleşemeye başladığı yerdir. Çünkü sözü geçen bu türün ortaya çıkması anlaşıldığı üzere inanılmaz bir matemetiksel olasılıklar zincirine bağlıdır. Yani daha doğal bir tabirle dört yapraklı yonca bir kusurların sonucu ortaya çıkan mükemmeliyet gibi bir şeydir. Onun güzelliğinin ve biricik olmasının sırrı, güzelliğinin altında yatan bu olasılıksal kusurlar zinciridir. Muhtemelen bu sebeplerin sonucundaki nadir ürün, bir çok kültürde şans getirdiğine inanılması sonucunu çıkarmıştır. Aslında bu açıdan bakıldığında, nadir güzelliğine rastlamak gerçekten de büyük bir şans olarak nitelendirilebilir. Bu şans, farklı alanlara transfer edilebilir mi? Yani dört yapraklı yoncayı bulan şanslı kişi hayatının başka bir alanında da, tam da bu sebepten ötürü şanslı olabilir mi? İşte bu nokta artık inanış temellidir. Ve oldukça özneldir. Ama toplumsal kültürün oluşumunun tamamen bilimsel temellerle ortaya çıktığını elbette iddia etmiyoruz. Bu sebeple bu ve benzeri nitelikle, kültürlerin üzerinde şans farktörü olarak görülebileceği durumlar, birçok kültürel formda oldukça sık gözlemlenir.
Yoncanın İrlanda Kültürü Üzerindeki Etkisi
İrlanda’nın sembolü olarak üç yapraklı yonca kullanılmaktadır ve bunun kökeni, Aziz Patrick’in tarihi ile iç içedir. İrlanda’nın koruyucusu olarak bilinen Aziz Patrick, aslında İrlandalı değildir. Kendisi, 5. yüzyılda Roma Britanyasında doğmuştur ve korsanlar tarafından esir alınıp bir köle olarak İrlanda’ya getirilmiştir. Burada esaret altında kaldığı altı yıllık süre zarfında, Hristiyanlık inancını benimsemiş ve bu sürenin sonunda, İrlanda’yı terk ederek İngiltere ve Fransa’da eğitimine devam etmiştir. Sonunda bir misyoner olarak İrlanda’ya dönüp Pagan İrlandalılara, Hristiyanlığı benimsetmeyi ve onları vaftiz etmeyi istemiştir. Aziz Patrick’in yoncayı; tek bir tanrıda, Baba, Oğul ve Kutsal Ruh olduğunu anlatan Kutsal Teslis’i açıklarken bir metafor şeklinde kullandığı söylenmektedir. Yonca, Aziz Patrick tarafından kullanıldıktan sonra, 5. yüzyılda ülkenin en popüler sembolü haline gelmiştir. Bununla birlikte; 1571 yılında, İngilizce dilinde “üç yapraklı yonca” anlamına gelen “Shamrock” teriminden teknik olarak bahsedilmiştir. Yoncanın İrlanda’nın sembolü haline gelmesinin bir diğer nedeni ise bu bitkinin, eski İrlanda uygarlığı olarak bilinen Kelt uygarlığının tanrıçası “Ana” ile bağlantılı olmasıdır. Yaygın olarak refah ve ölüm tanrıçası olarak bilinen Ana, doğa tanrıçası ile de ilişkilendirilmekte ve ona dua etmenin iyi bir hasatla sonuçlanacağına inanılmaktaydı. Bu, bol hasat ve iyi şans arasındaki bağlantıyı açıkça ortaya koymaktadır. (Murphy, A., 2021)
Bir biyolojik olgunun, tarih üzerinde böylesine büyük bir etki yaratması aklın sınırlarını zorlar nitelikte. Toplumların, bu olguya bu kadar derin bir bağlılık göstermesi insanın varlık ve anlam arayışının bir yansıması olabilir. Bu arayışının, toplumların bir biyolojik olguya olan bağlılığını nasıl etkilediğini düşünmek, insan doğasının karmaşıklığına dair bir pencere sunabilir.
Referanslar
Murphy, A., (2021), Why the Shamrock is a Symbol of Ireland, Europeana,
Britannica, Fabaceae, (2023.12.10),
New World Encyclopedia, Clover, (2023.12.10),
Ell, B., (2022), The Science of the Four-leaf Clover, Edvotek,
Mach, J., (2019), Looking Over Allopolyploid Clover, Oxford Academic, https://academic.oup.com/plcell/article/31/7/1421/5985747
Griffiths, A. G., Moraga, R., Tausen, M., Gupta, V., Bilton, T. P., Campbell, M. A., Ashby, R., Nagy, I., Khan, A., Larking, A., Anderson, C., Franzmayr, B., Hancock, K., Scott, A., Ellison, N. W., Cox, M. P., Asp, T., Mailund, T., Schierup, M. H. & Andersen, S. U., (2019), Breaking Free: The Genomics of Allopolyploidy-Facilitated Niche Expansion in White Clover, PubMed,
Comments